ولی به‌صورت کلی خشکسالی شامل یک دوره پیوسته و پایدار (از چند ماه تا چندین سال) است که در این دوره نزولات جوی بسیار ناچیزمی‌شود، شدت دما افزایش می‌یابد، تبخیر و تعرض باد اوج می‌گیرد و مقدار آب موجود در منابع آبی به حد قابل توجهی کاهش یافته و دچار کمبود می‌شود. ویژگی‌های خشکسالی ممکن است در رژیم‌های مختلف آب و هوایی و انواع مختلف رستنی‌های دنیا متفاوت باشد.
در مناطق گرمسیری و پرباران استوایی اگر مقدار بارش نسبت به نرمال سالانه دچار کاهش نسبی شود و خشکسالی هواشناسی در منطقه حاکم شود، این امکان وجود دارد که این کاهش تاثیر محسوسی روی منابع آبی منطقه نگذارد و به عبارتی از نظر هیدرولوژیکی خشکسالی اتفاق نیفتد. اما در مناطق حساس فراخشک و خشک، کاهش بارندگی تاثیر بسیار زیادی روی منابع آبی می‌گذارد و در بسیاری از موارد خشکسالی‌های هواشناسی به مفهوم کاهش نزولات جوی با خشکسالی‌های هیدرولوژی به مفهوم کاهش منابع آب توأما اتفاق می‌افتد.
برخلاف سیلاب که به‌طور مستقیم قابل اندازه‌گیری است، خشکسالی‌ها اغلب اوقات به‌صورت توصیفی و کیفی ارائه می‌شوند. خشکسالی‌ها با دیگر پدیده‌های هواشناسی از نظر ویژگی‌های زمانی تفاوت دارند. تعیین زمان آغاز و پایان خشکسالی‌ها بسیار مشکل است. پیچیدگی مسائل مربوط با خشکسالی باعث شده است که نتوان این پدیده را به درستی تحلیل و بررسی کرد تا نتایج حاصله نیز از دقت خوبی برخوردار باشند، همین پیچیدگی باعث شده است که متخصصان مختلف روش‌های متفاوتی را برای تحلیل و پیش‌بینی خشکسالی به کار ببرند که این روش‌ها دارای نقاط ضعف و قوت خاص خود است. از آنجایی که وقوع این پدیده، تداوم، زمان آغاز و پایان خشکسالی و شدت و بزرگی آن همگی فرآیندهایی احتمالاتی هستند، روش‌هایی که امروزه برای بیان این ویژگی‌ها به‌کار برده می‌شوند نیز اغلب روش‌های آماری – احتمالاتی هستند.
امروزه در کشورهایی که پتانسیل بیشتری برای خشکسالی دارند برنامه‌ها و استراتژی‌های مناسب مبارزه با خشکسالی تدوین و به اجرا درآمده است. از سال 1990 در کشورهایی چون آمریکا، استرالیا، کانادا و برخی کشورهای اروپایی منطقه مدیترانه این برنامه‌ها به‌صورت کاربردی به اجرا درآمده است. در این کشورها الگوی تغییرات زمانی و مکانی خشکسالی‌ها و ویژگی‌های این پدیده مانند شدت، مدت و فراوانی خشکسالی‌ها با استفاده از روش‌های مناسب مورد بررسی قرار گرفته و نتایج آنها به‌صورت گزارش فنی و مقاله به چاپ رسیده است.
اگرچه ریسک خشکسالی در ایران بسیار بالاست ولی به دلایل گوناگون (کوتاه بودن طول دوره آماری ایستگاه‌ها و پراکنش نامناسب آنها، کمبود نیروی متخصص و امکانات رایانه‌ای و نیز کم‌توجهی به پدیده خشکسالی) در گذشته مطالعه جامعی در زمینه خشکسالی به انجام نرسیده است. پژوهش در زمینه خشکسالی در کشور بسیار جوان است. در 5 ساله گذشته پژوهش‌های پراکنده‌ای در قالب پایان‌نامه‌های دانشجویی در دانشگاه‌های کشور به انجام رسیده است که اغلب به ارزیابی کاربرد روش‌های پایش و پیش‌بینی خشکسالی در کشور پرداخته‌اند. همچنین در مراکز تحقیقاتی نیز موضوع خشکسالی در قالب طرح‌های پژوهشی مورد توجه قرار گرفته است. این تحقیقات اغلب به‌صورت موردی و در بسیاری از موارد به‌صورت موازی و تکراری به انجام رسیده‌اند.
به همه مسائلی که ذکر شد این نکته را باید اضافه کرد که کشور ایران با متوسط بارندگی 250 میلی‌متر سالانه تقریبا یک چهارم متوسط بارندگی جهان را دارد، در حالی که حدود 4 برابر تبخیر و تعرق پتانسیل متوسط جهانی را داراست. بدین ترتیب ایران در یک کمربند خشک و نیمه‌خشک واقع شده است، با علم به این مسئله سبک و سیاق مدیریت و اقدامات مختلفی که در گذشته و حال انجام شده است آثار خشکسالی را به حداقل ممکن کاهش می‌دهد و عمده کردن خشکسالی به شیوه داستان‌سرایی‌هایی مایوس کننده، مناسب نیست و ظرفیت‌های کشور بالاتر بوده و با لطف و رحمت خدا و مدیریت مطلوب مشکل حادی وجود ندارد.
توانایی‌های مقابله با خشکسالی
1 - راه‌اندازی پایگاه ملی مدیریت خشکسالی کشاورزی: از آنجا که وزارت جهاد کشاورزی متولی فعالیت‌های منابع طبیعی و کشاورزی در کشور بوده و بخش بزرگی از اقتصاد کشور به این وزارتخانه مربوط است بیشترین خسارت‌های ناشی از خشکسالی در کشور نیز متوجه بخش کشاورزی و کشاورزان، روستاییان و این وزارتخانه است.
لذا وزارت جهاد کشاورزی، اقدام به راه‌اندازی پایگاه ملی مدیریت خشکسالی کشاورزی کرده است که برخی از اهداف آن بدین شرح است: پایش و ارزیابی خشکسالی در گذشته برای مناطق مختلف کشور، تقسیم‌بندی کشور به مناطق همگن از نظر تجهیزات خشکسالی و ترسالی، طراحی شبکه پایش خشکسالی، پیش‌بینی کوتاه‌مدت و بلندمدت خشکسالی برای مناطق مختلف کشور، مدیریت ریسک خشکسالی برای نواحی مختلف کشور و اطلاع‌رسانی عمومی به‌صورت نقشه از طریق وب سایت و وسایل ارتباط جمعی.
2 - وجود تجربه مقابله با شرایط بحران آب و خشکسالی
3 - وجود کشاورزان با تجربه مقابله با شرایط بحران آب
چالش‌ها و آسیب‌ها
تجربه کشورهای پیشرو در زمینه اجرای برنامه خشکسالی نشان می‌دهد که برای دستیابی به یک برنامه موفق، همکاری میان بخش‌های مختلف دولت بسیار ضروری است. این در حالی است که نبود و یا کمبود همکاری‌های بین وزارتخانه‌ای مهم‌ترین چالش پیش روی برنامه مدیریت خشکسالی در ایران است. بدیهی است که مدیریت یک پدیده فراگیر و مؤثر مانند خشکسالی در بخش‌های مختلف اقتصادی نیازمند همکاری فشرده و برنامه‌ریزی‌های دقیق است:
مهم‌ترین چالش‌های پیش روی برنامه خشکسالی در کشور عبارتند از: 1 - در دسترس نبودن داده‌های بهنگام یا پوشش مکانی مناسب 2 - کمبود نیروی انسانی متخصص به‌ویژه در مباحث مدیریت خشکسالی 3 - نبود متولی برنامه‌ریزی و مدیریت ریسک خشکسالی در کشور 4 - حاکم بودن نگرش مدیریت بحران به جای مدیریت ریسک خشکسالی در کشور.
آثار خشکسالی بر خودکفایی
طبیعی است که آب مهم‌ترین نهاده در بخش کشاورزی است. شرایط بد جوی و کاهش نزولات موجب کاهش کمی و کیفی محصولات کشاورزی به واسطه کمبود آب و کاهش بازدهی و کیفیت محصولات کشاورزی و باغی می‌شود و بستگی به شدت و میزان آن بر خودکفایی اثر خواهد گذاشت ولیکن در چنان سطحی نیست که برنامه‌های خودکفایی را تحت‌تأثیر قرار دهد؛ گرچه آن را به تعویق می‌اندازد. البته وقوع خشکسالی پیامدهای اقتصادی و اجتماعی دارد که کاهش بار این پیامدها خود اهمیت زیادی دارد و این موضوع بحث دامنه‌داری را می‌طلبد.
راهکارهای مدیریت خشکسالی و کم آبی
در درجه اول، استفاده از توان سازمان و مدیریت منابع‌انسانی و ارائه رهنمودهای لازم علمی و فنی از یک سو و توجه به انسجام و عزم ملی در مواجهه با مشکلات به شکلی مدبرانه دارای اهمیت است.
اقدامات مناسبی که مرتبط با این مسئله هستند طبیعتا متنوع هستند که برخی از آنها بدین شرح است:
1- ارتقا و بهبود سامانه پایش و پیش‌بینی خشکسالی
2 - تعریف و اجرای برنامه‌های مقابله با خشکسالی در ابعاد مختلف کشاورزی
3 - ایجاد ارتباط با دستگاه‌های خارج از وزارت جهاد کشاورزی در زمینه خشکسالی
4 - تهیه دستورالعمل مقابله و کاهش اثرات خشکسالی در بخش‌های مختلف اجرایی
5 - ارائه پیشنهادهای لازم برای مدیریت مصرف آب کشاورزی.
*مدیر گروه برنامه‌ریزی مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی
